بازگشت
آذربایجان و رويكرد خروج آهسته نخجوان از وابستگي به ايران
نويسنده: فرزاد رمضانی بونش نويسنده: فرزاد رمضانی بونش

 
 نخجوان در ترکیب کشور آذربایجان یک جمهوری خودمختار است که پیوستگی ارضی و جغرافیایی با پیکره اصلی خاک جمهوری آذربایجان ندارد. در واقع دو کشور ترکیه و ایران نقش مهمي در ادامه حيات و توسعه اين جمهوري كوچك و بخش برونگان جمهوري آذربايجان داشتند. با اين حال در چند سال گذشته به نظر مي‌رسد باكو با اتخاذ رويكردهايي كوشيده است از وابستگي نخجوان به ايران بكاهد.
آذربایجان و رويكرد خروج آهسته نخجوان از وابستگي به ايران
 

 مقدمه
جمهوری خودمختار نخجوان بخشی از جمهوری آذربایجان است که مرکز آن شهر نخجوان است. در ۹ فوریه سال ۱۹۲۴ میلادی نخجوان به صورت جمهوری خودمختار تأسیس شد و با اعلام خودمختاری در ترکیب جمهوری آذربایجان قرار گرفت. در واقع نخجوان در ترکیب کشور آذربایجان یک جمهوری خودمختار است که پیوستگی ارضی و جغرافیایی با پیکره اصلی خاک جمهوری آذربایجان ندارد. این جمهوری خودمختار همچنين از جنوب و شمال غربی با جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه و از شمال و شمال شرقی به جمهوری ارمنستان محدود شده است. به علاوه نخجوان در جنوب قفقاز و شمال رود ارس واقع شده و طول مرزهای این جمهوری با «جمهوری ارمنستان» ۲۲۴ کیلومتر، «جمهوری اسلامی ایران» ۱۶۳ کیلومتر و «جمهوری ترکیه» ۱۲ کیلومتر است. مساحت این جمهوری خودمختار ۵۵۰۰ کیلومتر و شمار اهالی آن بيش از ۴۰۰ هزار نفر تخمین زده شده‌است. 

بعد از فروپاشی شوروی و آغاز جنگ ارمنستان و آذربایجان، ارتباط زمینی نخجوان با باکو قطع شد و نخجوان در وضع بحرانی ويژه‌ای قرار گرفت. در واقع دو کشور ترکیه و ایران نقش مهمي در ادامه حيات و توسعه اين جمهوري كوچك و بخش برونگان جمهوري آذربايجان داشتند. همچنين با توجه به مرز كوچك و ۱۲ كيلومتري تركيه با اين جمهوري در مقايسه با مرز ۱۶۳ كيلومتري در واقع اين ايران بود كه نقش استراتژيك و مهمي را در ادامه حيات اقتصادي و سياسي نخجوان بازي كرد. چنانچه بعد از فروپاشی شوروی و در زمان مناقشه قره‌باغ با تامین برق و مواد غذایی‌، انرژي و سایر نيازهاي نخجوان مانع از ایجاد فاجعه انسانی در این منطقه شد. از آن زمان تاکنون نیز تانکرهای سوخت‌، خودروهای باری و مسافری جمهوری آذربایجان برای تردد به نخجوان از خاک ایران استفاده كرده‌اند و حتي احداث جاده مرزی بیله سوار – جلفا توسط ایران برای ایجاد ارتباط زمینی بین نخجوان و باکو بوده است. با اين حال در چند سال گذشته به نظر مي‌رسد باكو با اتخاذ رويكردهايي كوشيده است از وابستگي نخجوان به ايران بكاهد كه در ذيل آورده مي‌شود. 

تشديد مقررات رواديد
 در حالي كه مجلس ملي جمهوري آذربايجان در سال ۲۰۰۶ تفاهمي در مورد ايجاد تسهيلات در عبور و مرور اتباع جمهوري آذربايجان ساکن دائم در جمهوري خودمختار نخجوان و اتباع جمهوري اسلامي ايران امضا كردند و ايران نيز از فوريه ۲۰۱۰ به صورت يک سويه رواديد را براي اتباع جمهوري آذربايجان لغو کرد، در سال گذشته مجلس ملي جمهوري آذربايجان يادداشت تفاهم موجود بين اين کشور و ايران را تمديد نكرد. اين رويكرد باكو هر چند بنا به اعلام به دليل مبارزه با مواد مخدر است اما اين قانون باعث خواهد شد که اتباع ايراني در حاشيه مرزها براي ورود به آذربايجان نياز به ويزا داشته و براي دريافت ويزا به تهران يا تبريز سفر کنند. امري كه موجب طولاني شدن روند تعاملات تجاري بويژه براي مرزنشينان خواهد شد و به عبارتي موجب سخت‌تر كردن ورود ايرانيان و اخلال در تردد به نخجوان مي‌گردد. 

گسترش حمل و نقل تركيه با نخجوان
 هر چند جدا از مرزهاي نخجوان با ايران شهر ايغدير ترکيه تنها مرز مشترک اين کشور با جمهوری خودمختار نخجوان است و تنها راه خروج از انزوای اين جمهوری خودمختار از منطقه گمرکی صدرک، هم مرز با شهر ايغدير ترکيه است، اما در سال‌هاي گذشته توجه بنياديني به گسترش زير ساختارهاي حمل و نقلي بين نخجوان و تركيه شده است. به گونه‌اي كه با وجود مشكلات بي‌شمار در مرز كوچك نخجوان با تركيه، ترکيه و آذربايجان چندين پروژه را جهت کاهش وابستگی اين جمهوری خودمختار به ايران عملياتی کرده‌اند. چنانچه از يك سو آذربايجان و ترکيه، آزاد‌راه ايغدير-صدرک بطول نزديک به ۸۲ کيلومتر را افتتاح و ارتباط زمينی اين جمهوری با ترکيه را تسهيل كرده و دركنار آن نيز با برقراري پرواز مستقيم ميان فرودگاه‌های نخجوان و استانبول قرار است طرح احداث خط راه آهن نيز ميان جمهوری خودمختار نخجوان و ترکيه (در مسير نخجوان - ايغدير- قارص) را اجرا نمايند. 

گسترش روابط بازرگاني تركيه با نخجوان
 در دو دهه گذشته، قسمت عمده‌اي از واردات نخجوان از راه ايران انجام می‌شد، اما در حال حاضر ترکیه حضور قوی و عمیقی در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی‌، تجاری‌، صنعتی‌، فرهنگی‌، نظامی و امنیتی در آذربایجان دارد. اكنون ترکیه نزدیک ۱۰ میلیارد دلار در آذربایجان و آذربایجان نزدیک ۲۰ میلیارد دلار در ترکیه سرمایه گذاری نموده و مبادلات تجاری ترکیه و آذربایجان به ۴ میلیارد دلار رسیده است. در صورتی که میزان مبادلات تجاری ایران و آذربایجان نزديك به ۵۰۰ ميليون دلار است. به علاوه در چند سال اخير در دوره‌هايي گمرک جمهوری نخجوان واردات کالای مسافری از ایران به این جمهوری که بیشتر از طریق خود اتباع نخجوان صورت می‌گیرد، را به شدت محدود کرده است.(۱) اين رويكرد هر چند ممكن است به منظور کنترل و متعادل کردن بازار این جمهوری اعمال شود، اما مي‌تواند در راستاي كاهش وابستگی آذربایجان به ايران در حوزه اقتصادي بوده و رويكردي سياسي باشد. گذشته از اين نيز با سخت‌تر شدن رواديد براي ايرانيان و ایجاد محدودیت‌های مرزی از سوی دولت آذربایجان زمینه مبادلات تجاری و اقتصادی و ایجاد مناطق مشترک صنعتی بین دو کشور سخت‌تر شده است. 

ترانس آناتولي و سوآپ گاز بين ترکيه و جمهوري آذربايجان
 خط لوله «ترانس آناتولي» قرار است گاز طبيعي آذربايجان را از طريق تركيه به اروپا صادر كند و در تیرماه ۹۱ به امضای وزرای ذیربط آذربایجان و ترکیه رسید و درسال ۲۰۱۸ به اتمام خواهد رسید. پروژه ترانس آناتولی همراه با خط لوله نفت باکو- تفلیس – جیهان از مهمترین پروژه‌های استراتژیک براي دور زدن ایران، با حمايت غرب روبرو است‌. اين امر در كنار توافق آنکارا – باکو و با سوآپ گاز طبيعي جمهوري آذربايجان به جمهوري نخجوان (با ساخت خط لوله‌اي به طول تقريبي ۲۰۰ کيلومتر) همراه با تعهد ترکيه براي سوآپ گاز بدون دريافت هزينه به جمهوري نخجوان در حالي است كه قرارداد معاوضه (سوآپ) گاز طبيعي ايران و آذربايجان سال ۲۰۰۴ ميلادي بين ايران و شركت آذري گاز جمهوري آذربايجان امضا شده است. بر اساس اين توافق ۲۵ ساله بنا شد که روزانه حدود يک ميليون متر مکعب گاز طبيعي آذربايجان از مسير ايران به جمهوري نخجوان تحويل داده شود. يعني در حالي كه ايران هيچ‌گونه مشکلي در تامين پايدار گاز جمهوري نخجوان نداشته است، باكو در راستاي تنوع بخشيدن به منابع تامين گاز نخجوان و امنيت عرضه و تقاضا به نفع ترکيه و آذربايجان گام برمي‌دارد و با تکميل خط لوله ايغدير-صدرک سالانه تا ۵۰۰ ميليون متر مکعب گاز ميان آذربايجان و ترکيه به مقصد نخجوان معاوضه خواهد كرد. 

آنچه مشخص است در سال‌های گذشته ترکیه و آذربایجان چندین پروژه را برای کاهش وابستگی نخجوان به ایران اجرا کرده‌اند. يعني هر چند ارتباط زمینی نخجوان با دیگر مناطق و جمهوری آذربایجان به تنهايي از طریق خاک ایران ( در مقابل راه تركيه و گرجستان) انجام می‌گیرد، اما باكو در سال‌هاي گذشته كوشيده است تا از وابستگي سياسي، ژئوپليتيك و اقتصادي خود به ايران بكاهد و با در نظرداشت ملاحظاتي همچون روابط استراتژيك خود با تركيه عملا تركيه را جايگزين اين وابستگي كند و يا حداقل توازني در نوع وابستگي نخجوان در كوتاه‌مدت و ميان مدت بين ايران و تركيه ايجاد نمايد. چرا كه در شرايط كنوني تركيه توجهی ویژه به اشتراکات با جمهوری آذربایجان و تلاش برای نفوذ حداکثری و همه جانبه در این کشور داشته و روابط خود با باکو را بر مبنای دو دولت و یک ملت تنظیم کرده است. همچنين با توجه به تأسیس شورای عالی همکاری‌های استراتژیکی، دو كشور تركيه و آذربايجان می‌کوشند تا با تاکید بر پروژه‌های مشترک بر دامنه همکاری‌های اقتصادی و سياسي خود بیافزایند. در اين حال باكو كه از گذشته می‌کوشد تا با استفاده از پتانسیل سیاسی ترکیه نقش این کشور را در حل مشکل قره‌باغ پررنگ کند اكنون با درک توانایی ترکیه به ایفای نقش بیشتر اين كشور در نخجوان به جاي ايران مي‌انديشد. در اين راستا هر چند ترکیه صرفا ۱۱ کیلومتر با نخجوان مرز مشترک دارد، اما باكو با در نظرداشت اختلافات و چالش‌هاي روابط خود با ايران و براي جلوگيري از محاصره شدن نخجوان به دست ايران و ارمنستان و يا وابستگي فزاينده اين جمهوري به ايران در شرايط آتش‌بس با ارمنستان، بيش از هر زماني به افزايش ارتباط همه گونه اين جمهوري با تركيه و كاهش وابستگي به ايران مي‌انديشد. 


May 20th, 2013


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
مسایل بین المللی